Η επιθετικότητα αποτελεί ένα ευρύ φάσμα επιθετικών ή και καταστρεπτικών τρόπων συμπεριφοράς, οι οποίοι μπορούν να εκδηλωθούν με ποικίλους τρόπους και κατευθύνονται συνειδητά ή ασυνείδητα εναντίον ανθρώπων, ζώων, αντικειμένων ή ακόμα και του ίδιου του εαυτού. Είναι ένα είδος συναισθηματικής αντίδρασης του ατόμου, μία μορφή έντονης συναισθηματικής συμπεριφοράς.,
Η παιδική επιθετικότητα και αντιδραστικότητα αποτελoύν το 1/3 των προβλημάτων συμπεριφοράς που απασχολούν τους ψυχολόγους και τους παιδαγωγούς, καθώς επίσης αποτελούν κομμάτι της συμπεριφοράς που απασχολεί σημαντικά τους γονείς. Είναι η εχθρική διάθεση του παιδιού να προκαλέσει ζημιά. Μία συμπεριφορά θεωρείται επιθετική όταν διαταράσσει την ομαλή συμβίωση της οικογένειας, την λειτουργία του σχολικού πλαισίου, όταν θέτει σε κίνδυνο το παιδί ή άλλους και δεν μειώνεται με τους διάφορους τρόπους διαπαιδαγώγησης. Τα συναισθήματα που πυροδοτούν την επιθετικότητα είναι ο φόβος, η απογοήτευση, ο θυμός και η ματαίωση.
Οι πρώτες επιθετικές συμπεριφορές εμφανίζονται κατά το πρώτο έτος της ηλικίας, ενώ συνήθως κορυφώνονται στην ηλικία των 2 εώς 3 ετών, όπου τα παιδιά βιώνουν έντονα συναισθήματα, τα οποία δεν μπορούν να εκφράσουν με το λόγο και δεν έχουν τον αυτοέλεγχο ώστε να σταματήσουν. Η παιδική επιθετικότητα μπορεί να εκφραστεί με διάφορους τρόπους ανάλογα με την ηλικία, το γνωστικό επίπεδο και το κοινωνικό-οικονομικό περιβάλλον. Οι τρόποι που ένα παιδί εκδηλώνει την επιθετικότητα του είναι οι εξής:
- Σωματικός (χτυπήματα, κλωτσιές)
- Λεκτικός (φωνές, βρισιές, ουρλιαχτά)
- Ψυχολογικός (απειλές, πίεση)
- Καταστροφικός (καταστροφή αντικειμένων ή περιουσίας)
- Παθητική επιθετικότητα (ειρωνική ομιλία, απόρριψη)
Αιτίες εκδήλωσης της επιθετικής συμπεριφοράς
Η επιθετική συμπεριφορά που εκδηλώνουν τα παιδιά δεν είναι ενστικτώδης ή τυχαία. Αντίθετα, πυροδοτείται από εξωτερικούς παράγοντες και καταστάσεις που δημιουργούν στα παιδιά έντονα αρνητικά συναισθήματα. Οι λόγοι που ένα παιδί μπορεί να συμπεριφερθεί επιθετικά συνοψίζονται στα παρακάτω:
- Τύποι γονέων: οι αυστηροί γονείς έχουν υπερβολικές προσδοκίες και απαιτήσεις, με αποτέλεσμα τα παιδιά τους να μην μπορούν να τους ικανοποιήσουν. Οι παραχωρητικοί γονείς δεν θέτουν όρια, ενώ οι αδιάφοροι γονείς παραμελούν τα παιδιά τους τα οποία ζητούν την αγάπη και την προσοχή τους.
- Ανταγωνισμός και σύγκριση μεταξύ των αδελφών
- Μίμηση: η μίμηση και η παρατήρηση συμπεριφοράς είναι ένας τρόπος μάθησης και απόκτησης ικανοτήτων. Αν τα παιδιά έχουν επιθετικούς γονείς ή εκτίθενται σε βίαια πρότυπα, υπάρχουν σημαντικές πιθανότητες να μιμηθούν και να υιοθετήσουν τη βίαιη συμπεριφορά
- Κακοποίηση και παραμέληση του παιδιού
- Σημαντικές αλλαγές στο οικογενειακό πλαίσιο: τα οικονομικά προβλήματα, οι διαταραγμένες σχέσεις γονέων, ένα νέο μέλος στην οικογένεια, μία μετακόμιση κ.α. αποτελούν γεγονότα που προκαλούν ένταση και ανησυχία στα παιδιά
- Τηλεοπτικά προγράμματα και βιντεοπαιχνίδια που προάγουν τη βία: αυτά τα προγράμματα ενισχύουν τη διαμόρφωση επιθετικής νοοτροπίας και απευαισθητοποιούν το παιδί απέναντι στις επιθετικές πράξεις
- Αλλαγή σχολικής βαθμίδας: η είσοδος του παιδιού στα διαφορετικά σχολικά πλαίσια αποτελεί σημαντική μετάβαση καθώς καλείται να προσαρμοστεί σε ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον. Σ’ αυτήν την περίπτωση μπορεί να εμφανιστούν επιθετικές συμπεριφορές κυρίως σε παιδιά που δεν είναι πλήρως αποδεκτά από τους συμμαθητές τους.
Πως μπορούν οι γονείς να διαχειριστούν την επιθετική συμπεριφορά των παιδιών τους;
- Οι γονείς θα πρέπει να παρατηρήσουν πότε εμφανίζεται η επιθετική συμπεριφορά, δηλαδή αν συμβαίνει υπό συγκεκριμένες συνθήκες ή είναι μία γενικευμένη συμπεριφορά. Εάν εμφανίζεται σε ένα μόνο πλαίσιο (σπίτι, σχολείο, δραστηριότητα κ.α.), ίσως συμβαίνει κάτι το όποιο ενεργοποιεί αυτή τη συμπεριφορά. Θα πρέπει να παρατηρήσουν αν κατευθύνεται σε κάποιο συγκεκριμένο άτομο και αν υπήρξε κάποια σημαντική αλλαγή ή μετάβαση στο περιβάλλον του παιδιού που επηρέασε τη συμπεριφορά του (μετακόμιση, αλλαγή σχολείου, αλλαγή σχολικής βαθμίδας κ.α.).
- Οι γονείς θα πρέπει να αφήσουν το παιδί να ηρεμήσει πριν κάνουν οποιαδήποτε συζήτηση μαζί του. Εάν προσπαθήσουν να του μιλήσουν την ώρα που εκδηλώνει την συμπεριφορά, θα επιδεινώσουν την κατάσταση.
- Θα ήταν αρκετά χρήσιμο η συζήτηση να γίνει στον αγαπημένο του χώρο στο σπίτι. Έτσι, το παιδί θα νιώσει πιο άνετα και θα χαλαρώσει, πράγμα που θα κάνει πιο εύκολη την συζήτηση για τη συμπεριφορά του.
- Αποφυγή σωματικής τιμωρίας. Δεν απαντάμε στη βία με βία.
- Στέρηση προνομίων ή αγαπημένων δραστηριοτήτων του παιδιού. Για παράδειγμα «δεν θα πάμε τη βόλτα που συμφωνήσαμε γιατί η συμπεριφορά σου δεν ήταν σωστή»
- Οι συνέπειες θα πρέπει να είναι άμεσες. Έτσι, το παιδί θα συσχετίσει την συγκεκριμένη λανθασμένη συμπεριφορά με μία μη επιθυμητή συνέπεια.
- Ενασχόληση με την αγαπημένη τους δραστηριότητα. Οι γονείς μπορούν να προτρέψουν το παιδί να ζωγραφίσει, να χορέψει ή να κάνει γυμναστική ώστε να εκτονώσει την ένταση που αισθάνεται.
- Μία αγκαλιά ή ένα χάδι είναι αποτελεσματικά κυρίως σε παιδιά μέχρι 3 ετών.
- Οι γονείς μπορούν να αγνοήσουν την επιθετική συμπεριφορά σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Τα μικρά παιδιά χρησιμοποιούν τέτοιες συμπεριφορές με σκοπό να αποκτήσουν κάτι. Όταν διαπιστώσουν ότι δεν μπορούν να τα καταφέρουν με τις συγκεκριμένες τεχνικές, είναι πολύ πιθανόν να τις εγκαταλείψουν.
- Απαραίτητη κρίνεται η συνεργασία των γονέων με το σχολείο ειδικά όταν το παιδί εμφανίζει επιθετική συμπεριφορά και στα δύο πλαίσια. Γονείς και εκπαιδευτικοί πρέπει να έχουν μία κοινή αντιμετώπιση της συμπεριφοράς του παιδιού.
- Θα πρέπει το παιδί να απομακρύνεται από το «ακροατήριο». Κι αυτό γιατί πολύ συχνά η επιθετική συμπεριφορά ενισχύεται από το περιβάλλον ή γίνεται για λόγους πρόκλησης θαυμασμού.
- Αλλαγή της συμπεριφοράς των γονέων. Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να αλλάξουν τον τρόπο που συμπεριφέρονται στα παιδιά τους. Αν ένας γονιός φωνάζει ή χτυπάει το παιδί του θα πρέπει να περιμένει ότι θα συμπεριφερθεί με το ίδιο τρόπο. Δεν αρκεί, λοιπόν, να πουν στο παιδί ποια είναι η σωστή συμπεριφορά, αλλά πρέπει να την εφαρμόσουν και οι ίδιοι.
- Οι γονείς θα πρέπει να ενισχύουν και να επιβραβεύουν την καλή συμπεριφορά των παιδιών τους.
Πότε πρέπει οι γονείς να απευθυνθούν σε ειδικό;
Οι γονείς και το παιδί θα ήταν χρήσιμο να επισκεφθούν έναν ειδικό όταν η επιθετική συμπεριφορά του παιδιού γίνεται προβληματική. Αυτό σημαίνει ότι συμβαίνει σε τακτά χρονικά διαστήματα και περιέχει στοιχεία μίσους, σκληρότητας και εκδίκησης απέναντι σε ανθρώπους ή ζώα, ενώ το παιδί αδυνατεί να ελέγξει τη συμπεριφορά του, ώστε να σταματήσει να προκαλεί κακό στους άλλους.
Τέλος, οι γονείς θα πρέπει πάντα να θυμούνται ότι η επιθετικότητα του παιδιού, είναι μία μορφή επικοινωνίας και αναζήτησης προσοχής. Με τον δικό τους τρόπο, τα παιδιά ζητούν προσοχή, κατανόηση και φροντίδα. Αυτό που πρέπει να κάνουν είναι τα ακούσουν. Έτσι, θα αποκτήσουν όλα τα εφόδια για να προσαρμοστούν και να εκφράζονται με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους.
Δέσποινα Καλλή,
Ψυχολόγος Κέντρων «ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ»